Ҡурайсылар борон-борондан илаһи, тәбиғи музыка ҡоралы аша быуаттарҙан быуаттарға рухи көс биреп, халҡыбыҙ тарихын яҙып килә. Үҙ һөнәрҙәренең оҫтаһы, тәбиғәт биргән һәләттәренә тоғро ҡалып, ҡурайҙы, ҡурай менән бергә халҡыбыҙ мәртәбәһен һаҡлаусы ҡурайсыларҙы әңгәмәбеҙ ҡорона саҡырҙыҡ. Бөгөн беҙҙең менән – Рәсәйҙең атҡаҙанған, Башҡортостандың халыҡ артисы, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты Азат Айытҡолов һәм Ш. Бабич исемендәге республика дәүләт йәштәр премияһы лауреаты Роберт Юлдашев.

2004 йылдың 27 август, йома көнө, Хәйбулла районының Иҫәнгилде ауылы янындағы бәләкәй гөнә аҡланда данлыҡлы ҡурайсы, Башкортостандың аткаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре Сәйфулла Ишҡәле улы Дилмөхәмәтов халыҡ алдында сығыш яһап торған ерҙән ҡапыл ғына вафат булып ҡалды.

Иҫәнгилде ауылы халҡы яҡташтарын, күршеләре — баймаҡтарҙы башкорт тарихында тәрән эҙ ҡалдырған сәсән, йырсы Буранбайҙың һуңғы төйәген күрһәтергә, уға зыярат ҡылырға саҡырған ине ул көндө. Сәйфулла ағай ҙа килде. Сәсән иҫтәлегенә аят уҡытып бөтөп, Буранбай үҙәгенән Тулыбай йылғаһы буйына төшкәс тап иттем мин Сәйфулла ағайҙы. Йөҙө көләс, йәшәреп, матурайып киткән кеүек.

Патриотизм — иң юғары тойғоларҙың береһе, һәм ул Ватаныңдың, халҡыңдың, уның яҡты традиция­ларын һөйөү, Ватан алдында үҙ бурыстарыңды тәрән аңлап эш итеү кеүек юғары гражданлыҡ төшөнсә­ләрен үҙ эсенә ала.

Өлкән быуын иҫләйҙер, 60-сы йылдар башында Өфөлә биш кенә ҡурайсы бар ине. Әлбиттә, данлыҡ­лы, абруйлы ҡурайсылар: Ғата Сөләймәнов, Ишмулла Дилмөхәмәтов, Абдулла Хәлфетдинов, Рәхмәтулла Бүләкәнов, Мөхәммәт Рәхмәтуллин, тик... алмаш кү­ренмәй. Баймаҡ районында - Кәрим Дияров, Бөрйәндә - Мөхәммәт Ҡәҙерғолов, Ейәнсурала Нәжметдин Хәсә­нов етәкселек иткән ҡурайсылар ансамблдәренән һә­ләтле йәштәргә Өфөлә урынлашыуҙары үтә лә ҡат­марлы. Миҫалға шуны әйтеү ҙә етер: Рәхмәтулла ағай Бүләкәнов 40-сы йылда Өфөгә килеп, сирек быуат ятаҡтарҙа йәшәп, 60 йәшкә етеп килгәндә генә бер бүлмәле фатир алды. Почетлы исемдәргә килгәндә иһә, үрҙә һаналған бишәүҙең тәүге икеһендә генә булды ул рәсмиләштерелгән шөһрәт. Республика мәк- тәп-интернатына тәрбиәсе булып эшкә урынлашыуым- дың төп маҡсаты - ҡурайсылар тәрбиәләү ине.

БАЛА САҒЫМ

Атайым, башҡа ауыл кешеләре кеүек үк, малсылыҡ менән шөғөлләнде, һәм уның «суфый», «мөйәтсе» тигән ҡушаматтары ҡалды. Бер йәй мөйәт үреп ултыра ине, янына барып: «Атай, шәкәр бир әле», — тинем, ул бер һүҙ ҙә өндәшмәне. Был һорауым өсөн һуңынан бик ныҡ үкенергә тура килде. Бер саҡ ул, ауырып, дауаханала ятҡанда, мине шәфҡәт туташы килеп алып китте. Атайымдың карауаты янындағы тумбочкала ике телем икмәк һәм дүрт-биш шаҡмаҡ шәкәр ята ине. Ул ым менән генә шуларҙы алырға ҡушты. Шәфҡәт туташы, миңә шәкәрҙәрҙе бирҙе лә: «Бар ҡайт, йәме», - тип сығарып ебәрҙе.

Илаһи башҡорт иленең мәшһүр ҡурайсылары араһында Рәхмәтулла Бүләкәнов тигән ғәжәйеп бер фигура бар. Башҡорт халыҡ музыка сәнғәте тарихында Урал аръяғындағы халыҡ ҡурайсыларының быуаттар төпкөлөнән килгән традицияларын дауам итеүсе булараҡ танылған оҫта музыкант тип беләләр уны. Радио аша ла, концерт-кисәләрҙә лә бик яратып тыңлай торғайныҡ, тип хәтерләй уны замандаштары. Үҙе иһә йор һүҙле, юмор яратыусы изге күңелле кеше булған, тиҙәр.

Сөләймән Абдуллиндың өлкән замандашы, дуҫы хаҡындағы яҙмаларға туҡталып үтәйек. “Рәхмәтулла Ғөбәйт улы Бүләкәнов 1909 йылда хәҙерге Баймаҡ районы Мостай ауылында донъяға килгән. Әсәһе Ғилмияза алтмышынсы йылдар башында, һикһән биш йәштәр тирәһендә, Өфөлә Рәхмәтулла ҡулында вафат була. Әммә атаһы бик иртә донъя ҡуя. Атай таянысынан йәшләй мәхрүм ҡалғас, Рәхмәтуллаға, бәләкәс туғандарының (улар дүртәү була) тамаҡтарын туйҙырыу өсөн, Түбә руднигына эшкә урынлашырға тура килә. Ә 1930 йылдың көҙөндә әрме сафына алына. Буласаҡ ҡурайсы сик буйы ғәскәрҙәре сафында хеҙмәт итә. 

Ҡурай сәнғәте тарихында исемдәре алтын хәрефтәр менән уйылған шәхестәр араһында Кәрим Дияров лайыҡлы урын биләй.

“Борондан традицион ҡурайсы көйҙө уйнар алдынан тарихын һөйләр, төрлө ырыуҙарға, төбәктәргә хас варианттарын уйнап ишеттерер, йырға һалынһа йырлар, бейеү көйө икән, халыҡ һораһа, бейеп тә күрһәтер булған. Шулай итеп, ҡурайсымын тигән ир аҫылы, ҡурайҙа уйнау маһиры булыу менән бергә, тарихсы ла, фольклорсы ла, йыраусы ла, бейеүсе лә һәм, хатта, йыш ҡына сәсән дә булған.

Йомабай Мотиғулла улы Иҫәнбаев 1891 йылдың 21 сентябрендә Түңгәүер башҡорттары йәшәгән төбәктә - Ырымбур губернаһының Ырымбур өлкәһендә (хәҙерге Башҡортостандың Хәйбулла районы, Үрге Смаҡ ауылында) донъяға килгән. Улар ғаиләлә өс бала үҫә: Йомабай, уның ҡустыһы Ғәлимйән, һеңлеһе Ҙөбәйлә. Атай-олатайҙары эре кәүҙәле, көслө һәм ғәйрәтле булғанғалыр күрәһең, нәҫелдәрен һыбайҙар тиеп йөрөтөләр. Йомабайҙы ла, ата-бабаларына оҡшап, бәһлеүән кәүҙәле уҙаман ине тиҙәр. Төрлө сығанаҡтарҙан күренеүенсә, буласаҡ ҡурайсы күрше Әбделнасир мәҙрәсәһендә Яңыбай хәлфәнән һабаҡ алған, аҙаҡ белемен үҙ аллы камиллаштырған.

Кесе йәштән моңға әүәҫ була һәм йыр-көй тарихтарын хәтеренә һеңдереп үҫә Йомабай. Ҡурайсылыҡ һәләте лә иртә асыла. Был сихри музыка ҡоралыңда уйнау серҙәренә ул иң элек ауылдашы Һибәтулла Ҡотошовтан, Ғәббәс, Сибәғәт, Ғәниулла ағаларынан өйрәнә. Йомабайҙың 17 йәшендә үк ҡурайҙа йөҙҙән ашыу башҡорт халыҡ көйөн уйнауы, йәмғеһе 150 көйҙө яратып һәм илһамланып башҡарыуы хаҡында мәғлүмәттәр һаҡланған. Ялсылыҡта йөрөп, йылҡы көткән мәлдәре лә була ҡурайсының. 1918 йылда, Йомабай һәм ҡустыһы Ғәлимйән аҡтар тарафынан мобилизациялана. Әммә отҡор холоҡло, баш бирмәҫ Йомабай Орскиҙан ҡасып ҡайта. Часовойҙан үтер өсөн, бер ҡаҙаҡты яллап, арбаға тиреҫ тейәтеп, шуның аҫтына ятып, Яйыҡ аша сыға. Ҡайтып еткәс ат егеп, ҡустыһы Ғәлимйәнде ҡотҡарырға ҡабат бара. Тик уныһы, һин ҡотолдоң, мин хаҡ яҙғанды күрермен, тип тороп ҡала. Аҙаҡ иһә, ағыуланған ҡотоҡтан һыу эсеп, вафат була.

Меня, как любого живущего на земле сознательного человека, как музыканта, как гражданина своей республики и прежде всего, как патриота своего народа, как всех творческих людей, тревожит и волнует будущее. В частности, мне небезразлично, что станет с языком и музыкой моего народа через сто и даже тысячу лет.

Пока народ говорит на своём языке, будут жить его песни, легенды, сказки, эпосы, а значит, он сохранит свою самобытность, он не будет ассимилирован другими народами, он останется независимым. Если народ силен как этнос, он сам будет влиять на развитие и преобразование других народов посредством своего языка, культуры, в том числе музыки, литературы, художественного искусства.

Зависимыми могут быть государства, даже если это развитые, могущественные государства. И если юридически суверенитет их закреплён во внутреннем и международном праве, фактически государства зависимы друг от друга в политике, экономике. Но если народ, населяющий страну, обладает высоким уровнем национального самосознания, ответственностью за свое будущее и будущее своих детей, такое государство поистине имеет огромный потенциал и большую перспективу развития.