Талип Хайретдинович Латыпов – один из тех редких традиционных кураистов, которым повезло в том смысле, что их творчество в известной степени удостоилось внимания. В фольклорном фонде Уфимского государственного института искусств хранятся несколько десятков (записал на магнитофон в 70-е годы прошлого столетия фольклорист Хамза Сабирович Ихтисамов), в фонде Башкирского радио хранятся около двух десятков записей мелодий башкирских народных мелодий, исполненных на курае Талипом Латыповым, в фонде Башкирского телевидения хранится передача “Хазина”, посвященная его творчеству, в 1975 году была выпущена фирмой “Мелодия” большая грампластинка с записями Талипа Латыпова.

Башҡорт халҡының музыка фольклорын өйрәнеү тарихында айырыуса ҡәҙерле, ғәжәп ҙур һәм ҡиммәтле милли мираҫ ҡалдырған исемдәр бар. Фәрит Камаев был исемлектә, мәшһүр С. Г. Рыбаков, Л. Н. Лебединскийҙар менән бергә, иң хөрмәтле урындарҙың береһен алып тора. Ул башҡорттарҙан беренсе булып башҡорт халыҡ йыр мелодикаһының композицион-ритмик законлылыҡтарын, башҡорт музыка фольклорының стиль һәм жанр үҙенсәлектәрен, башҡортта шиғыр төҙөлөшө һәм көй структураһы мәсьәләһен өйрәнеп, төрки музыка фольклорсылығында бығаса булмаған теоретик бейеклеккә күтәрелде. Фәрит Хәснулла улы үҙ халҡының илаһи йыр-моң донъяһына, рухи мәҙәниәтенә йәне-тәне менән ғашиҡ һәм оло йөрәкле,  юғары профессиональ әҙерлекле белгес ине. Үҙенең ғилми- теоретик эшмәкәрлеген ул халыҡ араһында фольклор әҫәрҙәрен йыйыу, өйрәнеү, баҫып сығарыуға әҙерләү, пропагандалау эше менән бергә алып барҙы, шулай уҡ күп йылдар буйы, сәнғәт институтының уҡытыусыһы, проректоры, кафедра мөдире булараҡ, музыка белеме буйынса кадрҙар тәрбиәләү эшенә ҙур өлөш индерҙе.

Ҡурай тураһында легендалар бик күп.

...Сабыр тигән батыр, берҙән-бер улы — Сынбулат 17 — 18 йәшкә еткәндә, яуҙа һәләк була. Сынбулат әсәһе менән, баҫҡынсыларҙан ҡасып, ҡуйы урманлы тау битендәге мәмерйәгә йәшеренеп йәшәй. Әсәһе Зөлхиә бик һылыу була, матур йырлаған. Сынбулат әсәһен хайран ҡалып тыңлаған. Уның да шул көйҙәрҙе йырлағыһы, берәй музыка ҡоралы аша ишеттергеһе килә. Урманда йөрөгәндә, төрлө үләндәр ҙе алып, өрөп-һыҙғыртҡылап ҡарай. Бына шулай оҙаҡ тырышҡандан һун, бер көн ур манда үҫкән таҡыябаш ҡурай алып ҡайта ла тишкеләп, өрөп ҡарай. Көй сыға. Тырыша торғас, тишектәрҙе төрлөсә урынлаштырып, бармаҡтары менән яйлағас, әсәһенең йырҙарын да һыҙҙырта башлай. Бына шунан һуң ҡурай музыка ҡоралы итеп ҡулланыла башлаған.

1946 йылдың март айҙары ...

Бөтә илде ялмап уткан дәһшәтле Һуғыш илде ялмап куп ерҙә ярылып ята. Халыҡтың өҫ башына ла, ашарына ла наҡыҫ, ләкин киласәккә яхты өмат һәр кемда миндәйҙер дәрт һәм ышаныс уята. Ул саҡтарға даны Урал аръяғына ғына түгел, төрлө тарафтарға киткән Сибай руднигына яҡын тира ауылдарҙан кеше ағыла. Уларҙың күбеһе — әле иңенән харби шинелдәрен да һалмаған кисәге һалдаттар, мылтыҡ, ҡылыс тотҡан ҡулдарына кәйлә, көрәк алып, илгә көрәкле металл табыу өсөн шахталарға, карьерҙарға төштө. Ул ваҡытта «Сибайзолото» тип аталған рудникта төрлө яҡтан йыйылған халыҡ көндән-көн кубәйә. Торлаҡ, уңайлы тормош шарттары тураһында уйлаған, уны администрациянан даулаған бер әҙәм дә юҡ. Сибайға килеп туҡталған һәр кеше үҙ көрәге менән сиҙәм ала ла, кәҫтән торлаҡ һалып керә. Үҙе генә түгел, шул ояһына туған-тумасаларын, таныш-тоноштарын да фатирға индерә. Үҙ-ара бер ниндәй талаш-тартыш та сыҡмай, бер кемдә, артыҡ байлыҡ булмағас, көнләшеү ҙә, ыҙғышыу ҙа юҡ, барыбыҙ ҙа бер тигеҙ.

Бик үк оҙаҡ булмаһа ла, мәҙәниәт, сәнғәт өлкәһендә апаруҡ ваҡыт эшләп ташланылған икән. Быны шуның өсөн әйтәм, һәр төр сәнғәт әһелдәренең үҙенә генә хас холоҡ-фиғеле бар икәненә йылдар үткән һайын нығыраҡ инанам. Ҡурайсылар хаҡында һөйләгәндә бигерәк тә был фекер тап килгәндәй. Юҡҡа улар Ҡурайсы кодексы – халҡының намыҫына тоғролоҡ ҡануны, тигән һүҙ әйтмәй, күрәһең. Ҡурайсылар – тәбиғәттән талантлы, улар халыҡ моңона, ижадына, башҡорт көйөнә генә түгел, ә хатта бер-береһенә булған яҡты мөнәсәбәтенә тоғро зат­тар. Бер-береһе хаҡында һоҡланып, тәрән ихтирам менән кемдәр һөйләй? Әлбиттә, ҡурайсылар! Азат Айытҡолов, Ришат Рәхимов, Юлай Ғәйнетдинов, Ишморат Илбәков, Рәсүл Ҡарабулатов, Роберт Юлдашев, Ринат Рамаҙанов, Азат Биксурин кеүек үҙ эшенең оҫталары, ғәжәйеп моң эйәләре, мәшһүр сәнғәт әһелдәре менән бер заманда йәшәүем менән бәхетлемен! Әҙеһәм ағай Исҡужинды ла күреп ҡалдыҡ бит әле беҙ.

В конце XIX века вопросы просвещения среди башкир приобрели исключительно большое значение. По уровню образования существующие мектебы и медресе не могли полностью отвечать требованиям того времени. Целый ряд ученых-просветителей оказали огромное влияние на преобразование национальных школ. Но идеологи движения за просвещение и преобразование школ не были едины в своих мнениях. В некоторых медресе помимо чисто религиозных предметов были введены уроки географии, истории, русского языка и музыки. Под влиянием этих процессов, происходящих в сфере образования и просвещения, из среды башкир вышло не мало просвещенных и культурных людей. Один из них Мансур Султанов первый профессиональный музыкант из башкир.

“Мин уның менән 1927 йылда Германияға, Беренсе бөтә донъя күргәҙмәһенә барыр алдынан таныштым. Ул бик матур кеше ине, мөһабәт кәүҙәле, ҡарағусҡыл, мөләйем йөҙлө, аҡыллы ҡарашлы. Беҙҙең концерттар Майндағы Франкфурттың Ҙур опера театрында барҙы. Йомабай ҡурайҙа башҡорт көйҙәрен уйнаны, һәм был иҫ киткес ине! Ғәжәп саф, яңы һәм һоҡландырғыс! Залдағы туп-тулы сит ил тамашасыларының ошо һоҡланғыс һәм илаһи музыкантҡа арнаған ҡайнар алҡыштарын, уның оло уңыштарын яҡшы хәтерләйем. Минең үҙемә лә Йомабай менән бергә сығыш яһау бәхете тейҙе. Ана шул концерттарҙа унан отоп алған һәм уның юғары оҫталыҡта ҡурайҙа оҙатыуында “Абдрахман” һәм “Байыҡ” йырҙарын йырланым. Иҫ киткес талантлы музыкант-ҡурайсы Й.Иҫәнбаев менән булған сығыштарымды мин яҡты музыка байрамы итеп күңелдә һаҡлайым. Был талантлы шәхес тураһындағы изге хәтирәләрҙе һаман күңелемдә йөрөтәм. Уны онотоу мөмкин түгел”,- тип яҙған 1973 йылдың 16 декабрендә СССР-ҙың халыҡ артисткаһы Ирма Петровна Яунзем Ғата Сөләймәновҡа уның үтенес-һорауына яуап итеп.

Башҡорт халҡының рухи доньяһында ҡурайҙың урынын аңлау өсөн түбәндәге йыр юлдарына иғтибар итеү ҙә етәлер:

(“Урал”)

(“Салауат”)

(“Ҡаһым түрә”)

(“Тәфтиләү”)

(“Ҡурай”)

(“Мәжлес йыры”)

Он являлся одним из самых ярких представителей первого поколения деятелей культуры и искусства Башкор­тостана, на долю которых выпала и ранняя слава, и удачи, и множество драм и трудностей, неотделимых от времени, в котором им пришлось жить и творить.

Газиз Салихович Альмухаметов... Уникальная личность. Выдающийся пе­вец, талантливый музыкант, композитор. При этом — прекрасный организатор, крупный общественный деятель, много сил и энергии вложивший в становление башкирской и татарской профессиональ­ной музыки, исполнительства.

Он был любимцем публики. С его уникальным даром были знакомы, общались с ним и слушали его неповто­римый голос Леонид Собинов, Ахмет-Заки Валиди, Галимьян Ибрагимов, Салих Сайдашев, Шайехзада Бабич, Александр Фадеев.

...ул биш тишекле һыбыҙғы ғына буласаҡ

Мәҙәниәт йылында мәҙәниәт хаҡындағы әңгәмәләрҙе дауам итәбеҙ. Әгәр ҙә "Мәҙәниәт ҡайҙан башлана?" тигән һорау ҡуйылһа, "халыҡ сәнғәтенән" тигән яуап ишетер инек. Был, һис һүҙһеҙ, шулай. Тамырһыҙ ағас булмағандай, халыҡ сәнғәте булмаһа, мәҙәниәт тә юҡ. Мәҙәниәтһеҙ милләт тә булмай. Тап шуның өсөн беҙ бөгөн башҡорт милли мәҙәниәте хаҡында һүҙ алып барабыҙ икән, бының нигеҙендә халҡыбыҙ сәнғәте ятҡанын аңларға тейешбеҙ. 

Бар беҙҙең ундай алтын тамырҙарыбыҙ, аҫыл ҡомартҡыларыбыҙ. Улар: ҡурайыбыҙ, оҙон көйөбөҙ, бейеүебеҙ. Атаҡлы ҡурайсы, Башҡортостандың халыҡ артисы, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты, билдәле журналист, Башҡортостан телевидениеһының "Хазина" программаһын алып барыусы, һөнәре буйынса математик Юлай Ишбулды улы ҒӘЙНЕТДИНОВ ана шул аҫыл ҡомартҡыларыбыҙ хаҡында фекер йөрөтә.

Виртуозное исполнение на курае и ни с чем не сравнимая мелодия, которая льется из этого инструмента, вызывают у слушателей чувство гордости за родную культуру. Движения пальцев его рук быстры и легки. Кто же этот талантливый музыкант, успевший завоевать сердца татышлинцев?

Я говорю о преподавателе по классу курай Детской школы искусств Айнуре Киямове. Этот способный парень вырос в селе Беляшево. С восьмого класса продолжил обучение в средней школе №2 с.В. Татышлы и занимался в классе баяна Детской музыкальной школы. 

«Давайте сфотографируемся», — предложили нашему герою. Он поднялся, пригладил волосы, потянулся к лежащему на столе футляру, быстро выбрал нужный инструмент и заиграл. Потом сделал небольшую паузу, кивнул: «Можно». Без курая, который Рамзиль Абсалямов впервые увидел и услышал еще тогда, когда бегал деревенским мальчишкой в шестой класс средней школы, он своей жизни уже не представляет. И неизвестно, кто кого выбрал много лет назад.